قوام نکرومه، مبارز ثابت‌قدم ضد استعمار
- رده: مقالات
- نویسنده: کاوه عزم
- منتشر شده در دوشنبه، 09 میزان 1397
قوام نکرومه از رهبران برازنده و عدالت‌خواه قرن بیستم است. او به تاریخ ٢١ سپتامبر ١٩٠٩ در خانواده فقیری در ساحل تلا (مستعمره انگلیس در افریقا که بعدا غنا نامیده شد) به دنیا آمد. مادر قوام به تنهایی و در محرومیت کامل وی را بزرگ نمود چون پدر تجارت‌‌پیشه‌اش با سایر همسرانش می‌زیست. نکرومه در مکتب ابتدایی کاتولیک‌ها شامل گردید، جایی که در کم‌ترین زمان با استعداد و پشتکار پله‌های ترقی را با سرعت پیموده و منحیث معلم و بعدا سرمعلم گزیده شد.
قوام نکرومه به خاطر آزادی سیاهپوستان از استعمار انگلیس و استقلال کشورش پیوسته می‌کوشید و به یکی از تابناک‌ترین رهبران قاره افریقا مبدل گشت. او «جامعه ادبی نازیما» را تاسیس نمود که در آنجا به آموزش سیاست و مبارزه آزادیخواهانه پرداخت. مکانی که نخستین بذر آزادی را در میان سیاهپوستان غنا پاشید و بعدها به ثمر رسید. نکرومه ضمن تدریس در مکتب جهت تحصیلات عالی در خارج شامل امتحان «پوهنتون لندن» گردید که نتوانست به آنجا راه یابد و سپس با مشوره یکی از دوستان نزدیکش در «کالج لینکلن»، کالج تاریخی سیاهپوستان در پنسلوانیا به تحصیل پرداخت.
«کالج لینکلن» که مهد مبارزان سیاهپوست بود، سبب تغییر عمیقی در زندگی او گردید. نکرومه بخاطر رفع مشکلات اقتصادی و ادامه تحصیل، نیم روز در رستورانت‌ها ظرف‌شویی می‌کرد. پس از اخذ لیسانس به مثابه همکار پروفیسور مشغول به تدریس شد. او تقریبا هر شام در مسیر پوهنتون، از محلی می‌گذشت که رییسان اتحادیه‌های کارگری و چپ‌ها در آنجا گردهم آمده روی موضوعات گوناگون و از جمله ازدیاد حقوق شان سخنرانی می‌کردند. گوش دادن به این سخنرانی‌ها، تاثیر شگرفی در دیدگاه و فعالیت وی بر جا گذاشت.
تندیس قوام نکرومه در آکرا (پایتخت غنا). مردم به او لقب اوساگیفو (نجات‌دهند) را دادند.
با الهام از مبارزات سیاهپوستان امریکایی، نکرومه حلقه‌ای از محصلان افریقایی در پنسلوانیا را ایجاد نمود تا به خاطر رهایی مستعمرات ساحل تلا مبارزه کنند. در سال ١٩٤٣ او با تنی چند از مارکسیست‌های روس و چین و ترنیداد ملاقات نموده و از تجارب آنان در زمینه مبارزه مخفی آموخت. اف‌بی‌آی (اداره تحقیقات فدرال یا پلیس فدرال امریکا) فورا وی را به مثابه فعال مارکسیست شناسایی و تحت تعقیب قرار داد که در نتیجه وی مجبور گشت رهسپار انگلستان گردد.
باآنکه نکرومه کوشید در لندن دکترای فلسفه اخذ نماید اما فعالیت‌های سیاسی‌اش مانع گشت. وی با تشکیل پنجمین کنگره «پان افریقایی» در مانچستر اعلام نمود که استقلال ساحل تلا باید از انگلیس ستانده شود. همچنان کنگره «دارالانشای ملی افریقای جنوبی» را تاسیس و نکرومه عهده‌دار ریاست آن گردید. ام‌آی٥ و سی‌آی‌ای فعالیت‌های نکرومه و دارالانشاء را شدید تحت مراقبت گرفتند.
پس از ختم جنگ دوم جهانی، انگلستان که اقتصادش ضعیف شده و دیگر توان حفظ مستعمرات با مصارف گزاف را نداشت، بخاطر فرونشاندن قهر مردم و جلوگیری از خیزش‌ها و انقلاب‌ها، آزادی‌هایی را در مستعمراتش اعلام داشت. در سال ١٩٤٦ قانون اساسی به افریقایی‌ها نیز امکان داد تا با ایجاد احزابی در حکومت سهیم گردند. آنان در سال ١٩٤٧ «کنوانسیون ساحل تلای متحد» را تاسیس کردند و با اتفاق آرا نکرومه را که شخصیتش را در مبارزات خارج از کشور تثبیت نموده بود، به سمت رییس برگزیدند. او بخاطر اشغال کرسی از لندن به افریقا آمده و مبارزه سیاسی‌اش را در داخل آغاز نمود. نکرومه شاخه‌های این حزب را در گوشه و کنار کشور گستراند تا صدای حمایت از فعالیت‌ها و اعتصابات شان از هر سو بلند باشد. وی بخاطر گشایش شاخه‌های حزب و جمعآوری اعانه برای انتشار روزنامه آن، با بودجه اندک شخصی‌اش به سرتاسر کشور سفر نمود.
تکت پستی اتحاد جماهیر شوروی برای یادبود از نکرومه.
در مقایسه با سایر مناطق افریقایی، روحیه مبارزه در غنای فعلی قوی‌تر بود. دولت دست‌نشانده در آن روزها به جای مبارزه با آفات نباتی، درختان کاکو را قطع می‌کرد که این باعث خشم شدید دهاقین گردیده بود؛ ٦٣٠٠٠ مامور دولت بدون هیچ دلیلی از کار اخراج گردیدند و مشکلات فراوان دیگر دامنگیر مردم بود. نکرومه به تاریخ ٢٠ فبروری ١٩٤٨ جلسه‌ای را دعوت نمود تا مردم بخاطر حقوق خود دست به اعتراضات گسترده زنند. به تاریخ ٢٨ فبروری مظاهره‌ای آغاز شد که فورا با پاسخ گلوله‌ی انگلیس‌ها مواجه گشت. به گفته دیوید برمینگم، زندگی‌نامه‌نویس نکرومه «انقلاب افریقایی آغاز شد». دولت «کنوانسیون ساحل تلای متحد» را مقصر دانسته و شش رهبر آن را به زندان افکند. عده‌ای هم پس از سازش با دولت پوشالی رها گردیدند ولی نکرومه به اتهام «رابطه با کمونیست‌ها» در زندان ماند. البته وی نیز پس از مدتی در نتیجه اعتراضات، تظاهرات و فشارهای مردمی از زندان آزاد گردید.
قوام نکرومه که از محبوبیت زیادی در میان مردم برخوردار بود، بر اثر فشار زیاد طرفدارنش، حزب «کنوانسیون ساحل تلای متحد» را ترک گفته در ١٢ جون ١٩٤٩ «حزب میثاق مردم» را ایجاد کرد. اعضا و هواخواهان حزب جدید پرچم‌های حزب را بر دیوارها و موترهای شان نصب نموده و در بلندگوها برای آرمان‌های‌شان تبلیغ می‌کردند. همچنان آنان به قرا و قصبات رفته و حمایت اکثریت مردم را جلب نمودند. بریتانیا از تلاش‌های نکرومه به هراس شد و بدون دعوت او، سایر رهبران مستعمرات را گردهم آورد تا مسوده‌ی قانون اساسی جدید را تصویب کنند. نکرومه با آن مخالفت کرد و آن را مسوده‌ی نظام مطلق سلطنتی خواند. او خواستار انعقاد جرگه‌ای شد تا قانون اساسی مطابق خواسته‌ها و نیازهای جامعه را تدوین نماید اما نماینده انگلیس، چارلس اردن کلارک با آن مخالفت ورزید. نکرومه از تمامی اعضای حزب خواست تا دست به اعتصاب زنند. اعتصاب به خشونت گرایید و دولت انگلیس نکرومه و سایر رهبران حزب را دستگیر و روزنامه «خبر شام» (ارگان نشراتی حزب میثاق مردم) را تعطیل نمود. نکرومه به سه سال اسارت در زندان جنایتکاران نامی موسوم به «قلعه جیمز» محکوم شد. در غیاب او همکارش کملا اگبلی گیدما رهبری حزب را به عهده گرفت. قوام نکرومه از داخل زندان به طور مخفی و معمولا با استفاده از کاغذ تشناب اعلامیه‌ها و یادداشت‌هایی را به اعضای حزب می‌فرستاد.
۳۰ سپتامبر ۱۹۶۰: دیدار رهبران عمده «جنبش دولت‌های غیرمنسلک» در نیویارک: از راست: مارشال تیتو (رییس جمهور یوگوسلاویا)، احمد سوکارنو (رییس جمهور اندونیزیا)، جمال عبدالناصر (رييس جمهور مصر)، نکرومه، جواهر لعل نهرو (صدراعظم هند).
بریتانیا به همکاری حزب مزدورش مسوده‌ی جدیدی را تصویب و انتخابات را تدارک دید. نکرومه تاکید داشت که باید برای تمامی کرسی‌های پارلمان رقابت گردد و خود را از داخل زندان در حوزه «اکرا» کاندید کرد. اعضای «حزب میثاق مردم» در گوشه و کنار کشور به کارزار انتخاباتی پیوستند و در انتخابات ١٩٥١ از جمله ٣٨ کرسی ٣٤ را از آن خود کردند. در نتیجه این پیروزی بزرگ، به تاریخ ٢١ فبروری همان سال نکرومه نیز از زندان رها و منحیث صدراعظم ساحل تلا به فعالیت آغاز نمود. نکرومه برنامه انکشافی ده ساله را در طی پنچ سال موفقانه عملی ساخت. طی پنچ سال جاده‌های عصری، سیستم خط آهن مدرن، کانالیزاسیون و سایر کارهای ساختمانی به سرعت جریان داشت. در مناطق دوردست برنامه‌های عاجل سوادآموزی و تربیه معلم روی دست گرفته شد. از سال ١٩٥١ الی ١٩٥٦ تعداد شاگردان مکاتب از ٢٠٠٠٠٠ به ٥٠٠٠٠٠ افزایش یافت.
نکرومه تلاش داشت مناسبات ارباب رعیتی را که بریتانیا در این خطه ترویج نموده بود از بین ببرد. او لایحه‌ای را در پارلمان به تصویب رسانید که قدرت را از زورمندان محلی به دولت مرکزی انتقال داد. بریتانیا که از سیاست‌ها و فعالیت‌های نکرومه ناراضی بود با پرداخت پول به روسای اقوام و زورمندان محلی، تاسیس احزاب مزدور و حتی شنود مکالمات نکرومه با رهبران کشورهای سوسیالیستی دسایسی را علیه دولت نکرومه می‌چید که در نتیجه اصلاحات قوانینی را که نکرومه روی دست گرفته بود، رد شد. احزاب مخالف به جای حکومت متحد ملی خواستار نظام فدرالی شدند که نکرومه با آن موافقه نکرد. نتیجه دومین انتخابات عمومی در ساحل تلا بازهم به نفع نکرومه بود و طرح پیشنهادی وی به خاطر استقلال ساحل تلا تصویب شد. گرچه نکرومه تلاش داشت که تمامی مستعمرات ساحل تلا مستقل شوند اما احزاب مخالف آن را نپذیرفتند. بریتانیا هم با ترس از خیزش سایر مستعمرات در ١٩٥٧ استقلال غنا را به رسمیت شناخت و این پیروزی بزرگ، راه را برای ترقی، رفاه و پیشرفت‌های چشمگیر آن کشور گشود.
قوم نکرومه به تاریخ ۷ مارچ ۱۹۵۷ در نطق اعلام استقلال غنا گفت: «سرانجام نبرد پایان یافته است. غنا کشور محبوب ما برای همیشه آزاد است. از این لحظه و از امروز باید نظرگاه و اندیشه‌های خود را دگرگون کنیم. اکنون ما نه مردم یک مستعمره که مردمی آزاد و مستقل هستیم.»
پس از استقلال غنا، نکرومه با توجه ویژه به آموزش، تعلیمات ابتدایی را اجباری و بودجه مکاتب مذهبی را که قبلا توسط انگلیس پرداخت می‌شد، قطع نمود. در سال ١٩٦١ او سنگ تهداب «انستیتیوت ایدیولوژیکی قوام نکرومه» را گذاشت و متعلمانی که به کالج راه می‌یافتند مکلف بودند دو هفته در این انستیتیوت بخاطر کار ایدیولوژیک حاضری دهند. با اکمال پلان پنج ساله، نکرومه پلان عمرانی هفت ساله‌ای را روی دست گرفت که در آن به تعلمیات ثانوی و تخنیکی توجه بیشتر شده بود. نکرومه آن را «برنامه‌ای که برای ملت غنا استقلال شایسته و ارزشمند، یعنی استقلال اقتصادی واقعی ارمغان می‌آورد» نامید. او در نطقی در مراسم گذاشتن سنگ تهداب «مرکز تحقیقات اتومی غنا» به تاریخ ٢٥ نوامبر ١٩٦٤ گفت: «ما در غنا مکلفیم که جامعه صنعتی سوسیالیستی بنا کنیم. ما این را تحمل نمی‌توانیم که بیننده منفعل باشیم. ما باید خودمان بخاطر دستیابی به تحقیقات علمی و تکنولوژی دست به کار شویم و تهداب جامعه سوسیالیستی را بگذاریم، سوسیالیزم بدون علم میان‌تهی است....
ما نیاز داریم که دانش را به آن کتله وسیع مردم که از نعمت آن بی‌بهره اند برسانیم. ما باید از هر وسیله ارتباط جمعی -رادیو، رسانه، تلویزیون و فلم استفاده کنیم تا علم را به تمام جمعیت برسانیم....» (کتاب «کار و زندگی قوام نکرومه»)
ساحل تلا یکی از ثروتمندترین مناطق افریقاست که سیاست‌های انکشافی نکرومه آن را بیشتر به سوی شکوفایی و ترقی سوق داد. او استفاده از اموال خارجی را ممنوع قرار داده خطاب به ملت گفت که اگر خواهان رهایی و استقلال کامل از استعمار بیگانگان هستید، از اموال داخلی و تکنولوژی خودمان استفاده کنید. او در سال ١٩٥٩ پلان انکشاف تولیدی را عملی کرد که طی آن ٦٠٠ فابریکه در ١٠٠ رشته متنوع تولیدی تاسیس گردیده کارخانه‌های بزرگ در کنترول دولت درآمدند. قوام پس از سفر ١٩٦١ به روسیه و اروپای شرقی و چین بیشتر به اقتصاد پلان مرکزی معتقد گردید. برنامه‌های اقتصادی نکرومه با موفقیت به پیش می‌رفت. ماهیگیری و مالداری رونق یافته و تولید کاکو دو برابر شد. دولت نکرومه پلان ساخت بند برق روی دریای ولتا را زیر دست گرفت که این بند معضل آب و برق غنا را ریشه‌ای حل می‌کرد. وی باور داشت که با ساخت این بند غنا به سوی بهروزی و تعالی گام‌های سریع برخواهد داشت و بالاخره این بند طی ۵ سال اعمار و در ٢٢ جنوری ١٩٦٦ رسما افتتاح شد.
نکرومه خدمات صحی را در تمام غنا رایگان و ختنه زنان و کشیدن خون از بدن (حجامت) را منع اعلام نمود.
در بخش نظامی نیز غنا پیشرفت چشمگیری داشت. نکرومه ارتش پیاده، بحری و هوایی جدید و مجهز با اسلحه اسراییل و روسیه ساخت که در جنگ کانگو و زیمبابوه به کمک آن کشورها شتافت.
سرنگونی رژیم نکرومه:
روابط نزدیک و دوستانه قوام نکرومه با رهبران اتحاد جماهیر شوروی و چین و دریافت جایزه «صلح لنین» در سال ١٩٦٢ از شوروی، به خشم امریکا افزود. به گزارش «نیویارک تایمز» (٩ می ١٩٧٨) ایستگاه سی‌آی‌ای در آکرا پلانی را طرح کرد که گروه کوچک شبه نظامی بالای سفارت چین حمله و هر کی را که با آنان مواجه شد، به گلوله بسته و نیز اسناد محرم را از اتاق مخصوص دزدی و به سفارت امریکا انتقال دهد. گرچه ظاهرا این طرح از سوی دفتر مرکزی سی‌آی‌ای رد شد ولی در عین حال ١٠ کارمند سی‌آی‌ای جهت عملیات مخفی طور موقت به آکرا آمدند. آنان به مخالفان دولت نکرومه آموزش دادند و گروپی را موظف ساختند تا در جریان کودتا به جای سفارت چین بر سفارت روسیه یورش برده و تمامی اسناد و اجناس آن را به محلی که قبلا تعیین شده بود انتقال دهند. ستوک‌ویل، کارمند سی‌آی‌ای در کتاب خود «در تلاش دشمن» می‌نویسد: «به شورشیان بودجه سخاوتمندانه داده شده بود و با آنان ارتباط منظم وجود و کودتا هم پخته طرح‌ریزی شده بود. ایستگاه (سی‌آی‌ای) در آن بسیار از نزدیک دخیل بود تا در جریان کودتا تجهیزات محرم اتحاد جماهیر شوروی به دست ایالات متحده امریکا بیافتد.»
راست: نکرومه با مارتین لوتر کینگ. چپ: نکرومه با مائوتسه‌دون.
طبق نقشه در ماه فبروری ١٩٦٦ کودتا زمانی آغاز شد که نکرومه به ویتنام شمالی و چین سفر داشت. نظامیان مخالف قدرت را گرفتند. دولت جدید به خواست امریکا با بلوک شرق و چین قطع رابطه و از صندوق وجهی بین‌المللی و بانک جهانی دعوت کردند تا در اقتصاد شان نقش اساسی بازی کنند.
نکرومه دیگر هرگز به غنا برنگشت و به کشور گینه تبعید گردید. در تبعید نیز آرام ننشسته و با انتشار نوشته‌ها و کتابهایش به ترویج نظریه «پان افریقایی»اش پرداخت.
بالاخره قوام نکرومه که به ادعای وزارت امور خارجه امریکا «نسبت به تمامی افریقایی‌های سیاه خطر بزرگ به منافع» شان شمرده می‌شد، با پشت سر گذاشتن چندین توطئه مرگ، بر اثر بیماری سرطان در ۲۷ اپریل ۱۹۷۲ چشم فروبست. جسد نکرومه به زادگاهش منتقل و پارک ملی و بنای یادبودی به یاد وی اعمار گردید. او تا کنون منحیث معمار غنای نوین، از محبوبیت فراوانی در کشورش و سراسر افریقا برخوردار است.
تجربه نکرومه و غنا یکبار دیگر ثابت ساخت، حزب و رهبری که دارای اندیشه پیشرو بوده و نه بر بیگانگان بلکه بر مردم فقیر تکیه کند، می‌تواند با امکانات ناچیز داخلی راه را بسوی پیشرفت‌های ژرف هموار نموده به جامعه رفاه به ارمغان آورد.
