«جیتیم»لر یا قیشلاق‌لرده غریب بچه‌لری، افغانستان نینگ درد کورگن‌لریدن سنله دی
- رده: اۉزبېکچه بۉلیمی
- نویسنده: نیک‌محمد پایدو
- منتشر شده در یکشنبه، 19 دلو 1393
افغانستان نینگ کیچیک باله‌لری تورلی دردلر دن غم چیکه دی. اولرنینگ کیینگ کۉلمی اینیقسه قیشلاق لرده مکتب و باله لیک دنیاسینی تجربه قیلیش لری اۉرنیده، یاشلری نینگ بیرینچی کونلریده کۉپ یوکنی ینگیچکه اېلکه سی آرقه لی انتقال بېره دی.جیتیم تعریفی افغانستان شمال تمانیده، بای به دولت عایله لرده، ایشلاووچی کمبغل باله لرنی جیتیم دېب اته یدی. اشبو کیچیک جیتیم باله لر معمولگه کۉره اورته و اینگ بای به دولت عایله لرده تورلی اوی ایشی بیلن بیرگه قۉی، اېچکی، سیگیر وباشقه اېل حیوانلرینی دله لرگه اېلتیب باقه دی.
کیچیک جیتیم باله لر آز پول و عایله اعضالریگه محرم بۉلگنی سبب همده قیشلاقده گی بای به دولت و چارواچیلر لرگه اینگ مهم بۉلگن تورلی یمان ایشلرنی باش تارتمسدن بۉی سیندیریب تېزلیکده بجریشلری اوچون جیتیم آله دی. بونده ی بختسیز باله لر، جامعه ده گی کمبغل، آته و آنه دن کیچیک لیکده اجره لگن باله لر، فقیر دهقان لر و ایشلاووچیلر باله لری بۉلگن. تشقی تولید لرنی هجومی سبب همده بیر لقمه حلال نان قۉل گه کېلتیره دیگن کیشیلر ایشلری باغلنیب اقتصادسیز بۉلگن کمبغل و بختی قیتگن عایله لر اوشبو کیچیک باله لرینی بیرآز اۉلغه یگندن سۉنگ اویلریگه یاردم بیریش لری اوچون جیتیم بېره دی.افغانستان تومن(قیشلاق) لرنی اجتماعی و اقتصادی وضعیتیگه اعتبار قره تگنده، اوشبو اۉلکه نینگ کۉپینچه ولایات لری نینگ هرتمانلمه وضعیت لری شو شکلده بۉلشی یلغان ایمس دیر.
«جیتیم»لر بای یاکی ارباب لرینی قۉی، اېچکی، سیگیر و باشقه حیوان لریگه اوقات تیارله یدی؛ حیوانلرگه اوقات تیارلش مسؤلیتی جېتیملر بۉینیگه بوله دی؛ بازاردن اوی لری نینگ کونلیک سودا-ساتیق لرنی کېلتیره دی؛ بولاق، قودیق یاکی حوض دن ایچیملیک سوونی تیارله یدی؛ قیش پیتیده بخاری یاندیره دیگن اۉتینی چوت، اره یاکی بالته آرقه لی یاریب و کېسیب تیارله یدی؛ بای نینگ باغچه سی بۉلگن صورتده میوه سینی بازارگه اېتکیزیب ساته دی؛ بای بیچه (ارباب خانیمی) سی خانگی حیوان لردن تیارلگن سوت، قیماق، ساری یاق نی ایرته وقتلی بازار چوکیگه اېتکیزیب ساته دی. قۉی و سگیر تېزه‌ک (فضله) لرنی مخصوص شکلده توزه تیب قوریتیش اوچون آفتابلته دی چونکی اوندن قیش پیتیده تندور، بخاری، قزان آستیگه یانیلغی اوچون فایده لنه دی؛ اوی ایچینی سیریب تازه له یدی؛ مهمان بۉلگن پیتده ایاق اوستیگه تیک توریب، خدمت قیله دی؛ بای نی دهقان لریگه ایکینچیلیک ایکیلیشی باشلنشی و حاصل لرنی ییغیب-تېریشده یاردم بیرشه دی؛ بختسیز جیتیم بای عایله سی نینگ ینگی دستیاری بۉلیب، اوینینگ هربیر ایشینی بجریشی کېره ک. یوقاریده گی اېسلب اۉتگن سانسیز ماده لر ېیتیم یاکی مزدور بچه لرنینگ کونلیک لایحه لریدن عبارت بولیب، معمولگه کۉره کته ایشلاووچیلر گه بجریشی قیین بۉله دی.
جیتیملر چاروادار و بای به دولت عایله لرگه ایشگه کیریب، حیوانلر کبی ایشتیله دی. اینگ آز خطا و اشتباه لریده بای تمانیدن توهین-تحقیر بۉلیب، حتی سبش آستیگه آله دی. ایرته ملا آذاندن آلدین خانگی حیوانلرنی اوتلتیش اوچون دله گه آلیب باره دی کون دوامیده بیر مرته ساووق نان تعطیل قیلیب، کۉپینچه توش نانینی آچ قارین بیلن اۉتکزدیره دی. قۉل ایاق لری یاریلیب، هر دائیم اوست-باشیده جنده و چیریگن کۉیلک لر کییه دی. بای به دولت کیشیلر جیتیملر نینگ یاشینی کیچیک لیگیگه قره مسدن اوشبو باله لردن قنده ی کۉپ ایش آلیشینی اۉیله یدی.
تولیق تحقیر و قرغیش اېشیتیش همده قتیلیک فشار آستیده یشش اوشبو باله لرنینگ شخصیتی و روانیگه یمان تاثیر تشله یدی. اولر کېله جکده آرزوسیز و امید سیز بۉله دی. هیتی، یخشی کونی عموماً بۉلمه گن ،هیچ قچان تیتراق لبلریده گولگو کۉرینمه گن، قلّ شکلده تهدید آستیده بۉلگن. کۉپینچه عایله لرده اوشبو باله لر یشش حق و حقوقیدن محروم بۉله دی. قیش پیتیده ساووق هوا دن، یاز پیتیده ایسیق لیکدن تکلیف تارته دی. ایریم پیتلرده بای لر یاکی اۉغیللری جنسی زوروان لیک اسلام دینیگه تۉغری و قرشی بۉلگن عمللرنی قیلیشی اېشیتیلگن. کۉچه لرده بونده ی باله لرنی آتیگه ایتمه ی عکسینچه تبغیض کۉزی بیلن قره ب جیتیم یاکی مزدور، باشقه بیر توهین بۉله دېگن سۉز بیلن آته یدی. بونده ی بد بخت باله لرنینگ اېرکین تنیشمه سی بۉلمه ی ذات یاکی جنس کبی لرگه خان یاکی بای تمانیدن تنیله دی بای به دولت عایله لرنی کۉزگه توتمسدن باشقه اقتصادی وضعیتی سهل یوقاری بۉلگن عایله لرهم جیتیم لرگه قیلگن عمللرینی عواقیبیدن قۉرقمسدن جرات بیلن اولرنینگ سبه یدی.
جیتیم‌لرنینگ مکتب و مدرسه گه باریش حقی بۉلمگن و برچه باله لیک حق-حقوق دن محروم قالگن. ساغلام تربیه لش و اۉرگتیش؛ آسایشته یشش؛ عایله محبتی؛ جامعه یخشی روش قیلیشی؛ باشقه لر بیلن بیرسرخوانده نان یېیش؛ مناسبراق اویگه یاتیش- توریش بۉلمه گن قیسقه قیلیب ایتگنده برچه انسانلیک و باله لیک حق-حقوق لردن محروم بۉلگن بیراق برچه باله لر انسان حیثیده یوقاریده گی برچه محرومیتدن فایده لنشی کېره ک. یاتاق اۉرنی اوی تشقری سیده یاکی دهلیز ده بۉلگن، دله لرده کېتگنده دوشک لری شدیار تورپاغی و یاستیغی شدیار نینگ قاتیق کېستگی بۉله دی. ارباب و بای لری نینگ اۉرین لریگه یاتیش حقارت دېب سنله دی. ایرته وقتلی اویقودن توریب، کېچه ناوقت یاتیشگه مجبور بۉلگن. مخصوص محقرلنه دیگن ایدیش-ایاق لرگه اوقات بېریله دی. بدبخت جیتیم لر هرتور بویروققه تابع بۉلیشی کېره ک. بای نینگ بایبیچه سی، اۉغیللری و باینیکیگه تکلیف قیلگن قوناق (مهمان)لری هرتور توغری و ناتوغری، اۉرینلی و اۉرینسیز بویورق لرنی باش تارت مسدن لبیک دېب بجریشگه حرکت قیلیشی کېره ک. باش بورگن حالده بد اخلاق و ایش قیلمس جیتیم بۉلیب ایشدن بۉشته دی.
جیتیم لر ارباب لری نینگ پاده لرنی دله لرگه اوتلتگنی آلب بارگن چاغده حیوانلر ینگی پارو لرینی ارقه سیگه باغلنگن سبت لرگه تېریب، اویلرگه کېلتیرگنی کۉپ کۉریلگن. حیوانلر تېزه گی یاکی پاروسی تاپیلمه گن چاغده بیرآرقه قوریق بوته-سیته جمعلب کېلتیریشی ضرور بۉلگن. ایتیشگه کۉره پاده باقیش اوچون باریب، باشقه نیچه ایشلرنی اوشبو مدتده ایرته دن شام قرانگو سیگچه آچ قارین و سووسیزلیکده بجره دی.
جیتیملر هرکون اینگ آزی 18ساعت تورلی وظیفه لرنی بجریشی ممکن بۉلگن. ییلیک عایدی ۱۰-۷ مینگ افغانی قۉلگه کېلتیره دی. هرکون ۱۹ یاکی ۲۸ افغانینی انچه قیینلیک بیلن توشه دی. کته کان مزدور لرنی کونده ۸ ساعت ایشلب کونده لیک درآمدی ۳۰۰ افغانی بۉله دی اگرده کته مزدورلرنی کونلیک عایدیگه قیاسلسک بوتونله ی هیچ نرسه بۉلمه یدی. باله لرنینگ حقیگه اینگ کته جفا بۉلیب، یوقاری درجه لی انسانلیک استثمارلیک نی کۉرسته دی.
تخمینگه کۉره بدخشان ولایتیده ایگیرمه مینگچه باله بونده ی کوچ و قوت لریدن یوقاری ایشلر بیلن شغلنماقده فیودالیک مناسبات حاضرگچه افغانستانده ادامه تاپماقده لر.حقیقتاً افغانستان نینگ هربیر ولایتیده مینگلرچه باله لر جسملیک و روحی ضرر آستیده یشه ماقده لر. اولرنینگ افغانستان سطحیگه کۉره ۲ الی ۳ میلیون گه قدر تخمینله آله میز. اوشبو باله لر سانی جدی شکلده بوندن هم آرتماقده لر . ۲۰۱۴ ییلی دسامبر آیی نینگ ۷ سیده ایسکی کار و امور اجتماعی وزیرلیگی خانم آمنه افضلی نی خوشلشیش کونیده گی شاخلی یلغانی انسان نی حیرتگه تشله یدی:
«اۉلکه میزده ۶ میلیون کسلیک خطریگه تهدید قیله دیگن باله لر بۉلگن. جمله دن ۴ میلیونیگه کار و امور اجتماعی وزارتی باشقه جمغرمه لر آرقه لی خطرلر آلدینی آلگن.»
